Ozgur Rayzan
Namekerdena Dimilî sero bi çar termînolojîyê babet bi babet bîyê pa. Nê namey; zey Dimilî, Zaza, Kirmanc, Kird sinasnayenê. Nînan ra her kefle xo babetê û ê bînan zî babetêna biname keno û vano. Tay xo rê vanê ma Zaza yê û ma zazayî (zazakî) qisey kenê. Tay xo rê vanê ma Dimilî yê û ma bi dimilî qal û qisey kenê. Tay xo rê vanê ma Kirmanc ê û ma bi kirmancî (kirmanckî) qisey kenê. Tay zî xo rê vanê ma Kird ê û ma ziwanê xo bi kirdî qisey kenê. No taplo ra aseno ki nê heme kefley û namey jew ziwanî qisey kenê, hima xo bi jew namey bin di eynî nêvanê.
Helbet a bi (gorê) mintiqa û bi cayana no taplo se ra se eynî nîyo. Hima çiyo rind o yo ki nê heme kefley eynî ziwanî, ziwanê kurdî qisey kenê. Tay vaten, qalî (qiseyî) ya zî kelîmey pêra babet bi babetna bê zî, gramer, kamî û sinasmayê nê kefleyan jew o. Hima xo biname kerden ya zî îfade kerden a bi mintiqa mintiqa vurnayeno. Nê heme kefleya miyan di bêterê têmyayî hetê biname kerden û xo sinasnayena estê. Nîna miyan di çîyo ki xeylê zerarî dano ziwanî o yo ki, tay cayan di biname kerdenê (heme çîyan di) “neri û mak” biyê vinî. Neri û mak kokê Dimilî yo. Heger nê bibê vinê o wext Dimilî zî kok ra vurnayena û rêçe ra kilayena. Hima ma dê na nustena xo di neri û mak sero nêvinderê.
Nê heme kefleyê ki xo zey Dimilî, Kirmanc, Zaza û Kird biname kenê, a bi herêm û cayo ki nê manenê, “xo bi xo” biname-kerdin dev bi dev vurnayeno. Heger ma nê heme terman (termînolojîyan) bin namay dê Dimilî sero biname bikerê taployo wunayin vijêno orte.
Kird
Dimilîyê ki Çewlig, vakûrê Amed û çorşmey dê ci di manenê nîmey nînan xo zey Kird biname kenê û vanê ma kirdî qisey kenê. Tayê nînan elewî û vêşê ci zî sûnîyê. Hima lazimo ma rind bizanê ki vatene Kird û Kurd eynî ya. Xo wuna binamekerdena zî aseno ki, nê Dimilî ki xo Kurd biname kenê, xo rê termînolojîya Kird esas girot o.
No cimleyo cêrên ra aseno ki vengê herfa kurdîya ebi kurmancî (u ) bi kurdîya dimilî di (i) ya. Kurmancî: Weke Kurdê Kurmanc dibêjin: “Em Kurd in û kurdî diaxvin „
Dimilî: Zek Kirdê Dimilî ebi dimilîya vanê:
“Ma Kurd ê û ebi kurdî qisey kenê“
Yanê „Ma Kird ê û ebi kirdî qisey kenê“
Ze ki nimûne mavajim ma heme mintiqayan ra Dimilîyan amorê û bihesibnê, wa 5-6 mîlyonî Kurdê Dimilî bibê nêbê. Ma rind zanê ki nê 6 mîlyonan ra en taynê ci, ê yê ki xo rê vanê ma Kird ê, ê yê. Heto bîn ra namey Kird nêbeno namey nê heme kefleyan. Ê yê ki xo rê vanê Kird parelel dê ci di zî ya xo rê vanê Dimilî ya zî xo rê vanê Zaza. Hetê Pîran vanê Kird û Dimilî. Hetê Licê û tay cayê Çewlîg vanê Kird û Zaza. Hetê Sêwregi û hewza royê Feradî di vanê Dimilî û Kurdê Dimilî. Hima hetê Dêrsîmî xo rê nêvanê Kird, xo rê vanê Kirmanc û Dimilî.
Yanê nezdî 5 – 6 mîlyonan miyan di bi en taynê ci ê yê ki xo rê vanê Kird ê yê. Tay medyayan dê ma Kurdan di bi meqsedê (Zaza, Dimilî, Kirmanc) ma hemna rê vanê Kird hima na çewtî ya. Senî ki namey Kurd tenya namey Kurmancan (Kirdasan) nîyo û qebûl nêbeno. Wuna zî namey nê heme kefleyan tenya Kird nîyo û qebûl nêbeno. Helbet wexto ki Kirmancan rê vajêno Kirdas no zî bi meqseqê (Kird-Kurd) vajêno. Tiya di muhîm a ya ki ma bizanê bi çi mekseda Kirdas vajêyayo. Taxmînê mi Kirdas = Kird-asen vajêyayo. Xora kitaban dê tarîxî di zî îfadeyê (Kird, Cyrti, Kirti) bi
meksedê heme Kurdan vajêyayo.
Mi sera 2014 di vurnayinê herfan dê i-î, u,û sero nusna bi. Na link sera şima şenê nuştena kihan biwanê.
Lînk: http://xobiman.blogspot.com/2014/01/dimili-u-babetine-ci-name-kerden.html?m=1
Miyanê Dimilî û Kurmancî di vurnayina venganê (i – î), (u – û)
Dimilî = Kurmancî
ti = tu
ri = rû
di (didi) = du (dudu)
kilm = kurt
kişten = kûştin
şiyen = çûyin
ki = ku
kird = kurd
kirmanc = kurmanc
Helbet heme nameyê ki eynî mana û wate di vajênê tede di (i, u – î, û) est ê nêvurnayenê. Mavajê bi kirdasîya vanê durbîn dimilî di nêbena dirbin. Dimilîya zî vanê durbîn ya zî durvîn.
Ewro herûnda Kird di hindî Kurd biyo standart. Lazim o ma heme vajê Kurd. Heto bîn ra çaxo ki vajêno Kurd zihîn di Kirmanc fahm beno hima na xeletî ya. Sebebê na xeletîyê heme Dimilî, Zaza, Kirmanc, Kirdas û ê yê ki karê ziwan dê Kurdî sero vindenê ê yê. Nimûne Grûba Vate ferheng dê kitabî sero nusnena “Kirmanckî – Tirkî“ hima sero nênusnena Kurdî. Çiçî rê? Kişta bîn ra Enstîtûtê Kurdan ê Stenbolî ferheng dê kurmancî sero nusneno “Kurdî – Tirkî“ hima sero nênusneno Kurmancî. Çiçî rê? Tiya di jû çewtî est a. Zihîn û mezgê milet ewna beno têmya. Na têmyayî di him
rolê Grûba Vateyî him zî ê Enstîtûtê ê Stenbolî est o.
Zaza
Dimilî yê ki xo Zaza biname kenê, nê heme kefleyan (Kirmanc, Dimilî, Kird) zey Zaza biname kenê. Dimilî yê ki Madem û çorşmeyê Xarpet (Dep)î di manenê xo zey Zaza biname kenê û vanê ma Zazayî qisey kenê. Hima ê yê ki nê cayan di manenê pêriko Kurdê sunnî yê. Lê Xarpet di ê yê ki xo rê vanê Dimilî zî estê. Dimilî’yê ki hetê otorîteyê teberî zey Tirk, Ereb, Ewrûpa û ê bînî heme kefleyê Dimilî, Kirmanc, Kird ze Zaza biname kenê. Heto bîn ra hem vêşê Dimilîyan teber di xo rê vanê Zaza hem zî mileta teberî Dimilîya hemna rê vana Zaza.
Kirmanc
Dimilî yê ki xo rê vanê ma Kirmanc ê, ê zî Dimilîyan zey Zaza biname kenê. Dimilî yê ki Gimgim, Kocgirî, Dêrsim û çorşmeyê ci di manenê xo Kirmanc biname kenê û vanê ma kirmancî (kirmanckî) qisey kenê. Tiyayan di zî ê yê ki xo rê vanê ma Dimilîyê xeylê estê. Dimilîyê ki nê cayan di manenê pêriko Kurdê elewî yê. Hima hetê Amed, Lîce, Çermûg, Sewrêg, Semsûrijê Alduş û çorşmey nê cayan û Çewlig di qet kesî xo rê nêvanê Kirmanc û qetîn xo wuna biname nêkeno. Dimilîyê ki xo ze Kirmanc biname kenê ê yê ki bi dimilî qisey kenê ra nêzdiyê mimey dê nînan xo rê vanê Kirmanc ê yê. Kirmancan miyan dê sunîyê Dimilî cinî yê. Tenya tay elewîyê Dimilî ê Koçgirî, Dêrsim tayê Çewlig û ê Gimgim xo Kirmanc biname kenê û vanê ma kirmancî qisey kenê.
Veşî kêmî, kamcî mintiqa di çend Kurdî estê eşkera yo. Poxta çoy ma şenê bi texmînî vajê, kotî di nezdiyê çend Kurdê ma Kirmanc est ê. Ma rind zanê ki Kurdê ma kamcîn mintiqe di xo rê vanê Kirmanc, Zaza, Dimilî û Kird. Senî ki kokê wateya Kird û Kurd zey pê yê û jew o, wunî zî namey Kirmanc û Kurmanc zey pê yê. Heto bîn ra zî xeylê Kirdasî xo rê vanê Kirmanc. Mi xelet fahm mekerê, ez o Kirmancanê ma elewîyan nêkena Kirdas û Kurmanc. Ez o tenya qala zeypêyin da nameyan kena. Wate û manaya nameyan mi cor di pey vurnayena herfan nusnayo û telefûzê ci
senî ziwan dê ma di vajêno kerdo eşkera.
Zey termê Kird, termê Kirmanc zî xîtabê heme însanan dê ma nêkeno. Bê Dêrsim û bê tay eleweyan dê Kurdan, Kurdan dê ma bînan ra qet kes xo rê nêvanê Kirmanc. Senî ki namey heme Kurmancan bin namey dê Torî nêbeno jew û nêvajêno wunî zî namey heme Kurdan dê Dimilîyan nêbeno Kirmanc jew û nêvajêno.
Na zî esta; Dêrsimîjê ki ziwanê dimilî qisey kenê tenya xo rê nêvanê Kirmanc elewîyan dê Kurmancan rê zî vanê Kirmanc. Hima eki ê kesê elewî nîyê û ziwanê dimilî qisey nêkenê hima Kurd ê, înan rê vanê Kirdas û ziyan dê ci rê vanê kirdasî. Nay ra zî aseno Dêrsimijê ki dimilî qisey kene, înan di biname-kerdena xo ziwanî sera nîyo emelî (îtîqaqî) sera yo.
Çewligijan rê, Diyarbekirijan, Sêwregijan û heme Kurdan dê bînan rê, yanê ê yê ki Dimilî qisey kenê înan rê Kirmanc vaten û îna/n heme rojname, kowar, kitaban û medya di Kirmanc nuşten û vaten xeletîya tarîxî ya. Hima Dêrsimijan rê Dimilî vaten xeletî nîya. Çimkî Dêrsimijî ca ca xo rê vato û vanê Dimilî. Xeylê belgehî estê ki Dêrsimijan ya zî elewîyan xo rê vato Dimilî. Hima qet jew belgeh çinîyo ki Sêwregijan, Amedijan, Çewligijan xo rê vato Kirmanc.
No 25 serî ra vêşîyo ki Grûba Vateya heme Kurdanê Dimilîyan rê vana Kirmanc. No çiser eql o fahm nêbeno. No israr û înat bêwate yo û bêmana yo. Senî ki heme Kirdasî dê nêbê û do xo rê nêvajê Torî, wunî zî do Dimilî dê nêbê, do xo rê nêvajê û do xo nênusnê Kirmanc. Na ayan û beyan orte deya û eşkera ya, o çax no israrê Gruba Vate çiçî rê yo fahm nêbeno.Tay vano ma tercîh dayo, hima kamî û sinasnamedê jew kewmî sera send tercîh deyeno o zî problemê do bîno.
Dimilî
Ê yê ki tayê ci Amed û çorşmeyê Amedî di, heme Çermûgijî, heme Sewrêgijî, Matkî û heme Semsûrijê Alduşî û çorşmeyê nê cayan heme xo rê vanê Dimilî û vanê ma bi dimilîya qal (qisey) kenê. Dimilîyê ki nê cayan di manenê sunnî – henefî yê. Hima xeylê cayan dê ze ki nimûne tayê ki Koçgirî, Dêrsîm, Çewlig, Gimgim di manenê him xo Dimilî vînenê him zî elewî yê. Nay ra Dimilî nê heme kefleyan (Kirmanc, Zaza, Kird) gêno xo zere û pêrikna zî zey Dimilî vinenê.
Kesê ki ziwan, tarîx û sinasnamey dê Kurdan dê Dimilîyan sero girweyenê rind zanê ki nameyo esil, verên û kihan Dimilî yo. Termê Dimilî heme ca yo ki ziwanê Kurdî qisey beno him tarîx di vajiyayo him zî ewro vajêno. Kurmanc, Soran, Hewraman heme namey Dimilî vanê. Tay nuştekarî nusnenê û vanê ki “namey Dimilî diha zîyade hetê Kirdasan vajêyeno“. Na tespît raşt a, çimkî tim û tim Dimilîyan xo rê vato ma Dimilî yê¨ poxta coy zî normalo ki Kurmancî, Soranî, Hewramî înan rê vajê Dimilî.
Tarix di namey Dimilî heme Kurdan miyan tim û tim di est-bîyo. Ê yê ki xo rê vanê Zaza heme Dimilî yê. Tayê ki ziwanê kurdîya dimilî xo vîra kerdo kurmancî qisey kenê la eslê xo di Dimilî yê ê zî est ê hima îndî kurmancî qisey kenê û dimilî xo vîra kerd a. Çi heyfo ki ewro xeylê rojname, kowar, ajans, televîzyon û medyayan dê Kurdan di namey Kurdanê Dimilîyan hewadeyayo.
Ewro hewna Kurdanê Dimilî, Zaza, Kirmanc, Kird raşt binamekerdin çinî yo. Tenya binamekerdena teberî nê, tenya binamekerdena Dimilîyan xo bi xo nê, tenya binamekerdena heme Kurdan nê; heme Kurdê Kird, Dimilî, Kirmanc û Zazay xo miyan di zî hem fikir nîyê ki senî xo biname bikerê. Poxta coy zî na têmyayî feqîrî ya û “xo bi xo” lete-biyayena Dimilîyan a.
Heta na têmyayen nêhewadeyo qet jû kamîyê, jew sinasmaneyo û pîyabiyayena Dimilîyan do nêbo.